Онлайн фильмы

Ilm olayotgan odam 

Илм олаётган одамнинг ҳолини машаққатли сабоқлар йўлини босиб ўтган киши яхши тушунади. Илмда фазилат кўп. Билганлар билмаганлар билан ҳеч қачон тенг бўлмайди. Уларнинг гап-сўзида, фикр-мулоҳазасида фарқ яққол сезилади. Одамлар оми кишидан эмас, олимдан савол сўрашади. Олим билган нарсасини билмадим деса, ёлғон гапи учун гуноҳга ботади. Билмаган нарсасини “билмайман” деб тан олиши эса комиллик аломати. Чираниш, маҳмаданалик қилиш олимнинг мартабасига путур етказади. Чинакам олимнинг мақом-мартабаси юксак. Илм кичик ёшли инсонга ҳам виқор бағишлайди.
Илм олиш ниятга боғлиқ. Илм инсонга шуҳрат, обрў келтиради, бироқ илм обрў, шон-шуҳрат учун ўрганилмайди.
Олимнинг ўрни пойгакда эмас, лекин давралар тўрида ўтириш нияти билан илм ўрганилмайди. Илмдан мақсад ҳақиқатни англаш ва англанган ҳақиқат йўлида хизматга бел боғлашдир.
Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) бундай деганлар: “Ким илмни тўрт нарса — илми билан олимлар орасида фахрланиш учун, аҳмоқлар билан тортишиш учун, одамларнинг эътиборини қозониш учун ва амирлардан мол, обрў, ҳурмат олиш учун ўрганса, дўзахга киради”.
Олим баҳсли масалаларни ойдинлаштиради, аммо нияти кераксиз баҳсни авж олдириш, илмини кўз-кўз қилиш бўлса, бунда савоб йўқ, аксинча, гуноҳ бор.
Буюк олимлар ҳар доим такаббурликдан узоқ бўлишган, камтарликка интилишган. Бирор масала сўраб келганларга билса, жавоб берган, билмаса, узрини айтган. Донишмандлардан бири илмларни ўргангани сари ўзининг ҳеч нарса билмаслигини англаб бораётганини эътироф этгани айтилади.
Илм берувчи устоз кимга илм бераётганини, шогирдининг қобилиятини, имкониятини англагани маъқул. Бўлмаса, шўр тўпроққа уруғ сочгандек, меҳнатлари натижасиз қолиши мумкин. “Палағда тухум жўжа очмайди”, деган ҳаётий бир ҳикмат ҳам бор.
Талабанинг қобилияти, ихлос-интилиши қайсидир илм соҳасига мойил, кўнглида шу илмга муҳаббати бор. Бу қобилиятни устоз англаши ва уни кўнгли тортмайдиган бошқа тарафга йўналтириб, сарсон қилмаслиги керак. Эҳтимол, шогирдда илмга умуман истеъдод йўқдир. Ҳаётини илмга бахш этиш ниятини қилмагандир. У истеъдодли ҳунарманд ёки чавандоз бўлар ва ҳоказо. Бу тоифа кимсалардан олим ясашга уринишда асло хосият йўқ. Чунки олим учун тафаккур, тадаббур, сабр-қаноат, фаҳм-фаросат ва бошқа бир дунё фазилатлар муҳим саналади. Бир жойда узоқ муддат муқим ўтириш, тошга нақш ўйиш, игна билан қудуқ қазиш учун, албатта, истеъдод, қобилият, меҳр-муҳаббат, сабр-тоқат керак. Маълум бир мавзу устида бош қотириш, уни ... Читать дальше »

Imom Muhammad ibn Hasan Shayboniy 

Куфа фиқҳ мактабига Абу Ҳанифа (раҳматуллоҳи алайҳ) асос солган бўлсалар, унинг тараққий этишида шогирдлари Имом Муҳаммад ибн Ҳасан Шайбонийнинг (раҳматуллоҳи алайҳ) ҳиссаси катта. Олимнинг тўлиқ исми Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Ҳасан бўлиб, “Шайбоний” унга берилган нисбадир. Отаси асли Дамашқ яқинидаги Ғута қишлоғидан бўлган. Имом Муҳаммад Ироқдаги Восит қишлоғида 749 (123 ҳ.) йили туғилиб, Куфа ва Боғдод шаҳарларида вояга етган. Ўн саккиз ёшгача устози Абу Ҳанифа (раҳматуллоҳи алайҳ) ҳузурларида таълим олган.
Абдулкарим Зайдон Шайбоний: “Абу Ҳанифа фиқҳ йўналишида асар битмади, унинг сўзлари бизгача Абу Юсуф ва Муҳаммад ибн Ҳасанлар (раҳимаҳумаллоҳ) орқали етиб келди”, деб ёзади. Ҳақиқатда, Абу Ҳанифа (раҳимаҳуллоҳ) мактабининг услуби ижтиҳод руҳини тарбиялайдиган, ўқувчиларда эркин фикрни шакллантирадиган ҳалқа бўлган.
Шунингдек, бўлғуси олимга Мисвор ибн Кидом, Молик ибн Миғвол, Умар ибн Зар Ҳамадоний, Суфён Саврий, Абдураҳмон Авзоъий (раҳматуллоҳи алайҳим) устозлик қилишган. Мадинада Имом Моликдан (раҳимаҳуллоҳ) уч йил таҳсил олиб, сўнгра Боғдодга қайтиб, фаолиятини давом эттирган. Имом Шофиъий (раҳимаҳуллоҳ) билан кўп масалаларда мунозара қилишган. У зот Имом Муҳаммадни устозим деб ҳурмат билан тилга олган.
Имом Муҳаммаднинг барча китоблари бизгача етиб келган. Дасуқий айтишича, у фиқҳни илмий услубда китоб шаклига келтирган биринчи олим эди. Олимлар Имом Муҳаммад асарларини икки гуруҳга бўлишади: биринчи гуруҳга “Мабсут”, “Зиёдот”, “Жомеи кабир”, “Жомеи сағир”, “Сияри кабир”, “Сияри сағир” китоблари киритилиб, уларнинг ҳаммаси “Зоҳир ривоя” деб номланган. Китобларнинг бундай аталиши уларда келтирилган далилларни ишончли кишилар ривоят қилишгани туфайлидир. Иккинчи турга “Кайниёт”, “Ҳоруниёт”, “Журжониёт”, “Руқиёт” ва “Китоби зиёдот”лар киради. Улар «Ғайри “Зоҳир ривоя” китоблари» деб номланган.
Мазкур асарлар йиллар давомида мазҳаб фақиҳлари учун ишончли манба бўлиб келган. Имом Абу Фазл ибн Муҳаммад Марвазий “Зоҳир ривоя” китобларига “Куфий” деб ном берганлар.
Олимлардан Абу Сулаймон Жузжоний, Абу Ҳафс Бухорий, Мусо ибн Носир Розий, Муҳаммад ибн Симоъ, Муалло ибн Мансур, Иброҳим ибн Рустам, Ҳишом ибн Убайдуллоҳ, Исо ибн Ибон, Муҳаммад ибн Муқотил, Шаддод ибн Ҳукайм ва бошқалар Имом Муҳаммаднинг шогирдларидир. У зот илмга рағбати кучли бўлганидан баъзан уй аҳлига ҳам: “Мендан кундалик эҳтиёжингизни сўраб, фикримни чалғитманглар, ҳожатингиз бўлса, вакилим орқали ҳал қилинглар”, дер экан. Имом Шофиъий (раҳматуллоҳи алайҳ): “Ихтилофли масалаларда Муҳаммад ибн Ҳасандан бошқа қониқтириб жавоб берадиганини учратмадим, ҳалол ва ҳаром, носих ва мансух масалаларида ундан билимдонроғини кўрмадим”, деб ёзади.
... Читать дальше »

O‘zbekning fe’li: Mehnatsevarlik

Mehnatsevarlik o‘zbekning qon-qoniga singib ketgan xayrli fazilatlardandir. Kattalarimiz uqtirishlaricha, mehnat – shodlik, rohat va baxt poydevori.
O‘zbekning mehnatsevarligi faqat tirikchilik uchun emas, u mehnatdan jismoniy zavq oladi, ruhiy zavq oladi, estetik zavq oladi. O‘zbek katta lavozimda ishlasa-da, dam olish kunlari yoniga o‘g‘lini olib, kichkinagina tomorqasiga ekin ekadi, gulzoridagi gullarni parvarishlaydi. Tushlik mahal esa o‘zing ekkan daraxt soyasida yerga ko‘rpacha solib, tomorqadan chiqqan sabzavotlardan tushlik qilib, achchiqqina ko‘k choy ichib o‘tirishga ne yetsin?
Xorijda yashaydigan o‘zbek do‘stim kuyinib aytib qoldi: «Bu yerdagilarga hayronman. Hech ishlagisi kelmaydi. Xotini bilan ham jo‘rtaga ajrashib oladi-da, davlatdan ishsizlik, bola, ajrashganlik nafaqalarini olib, kafema-kafe gamburger yeb, pivo ichib yuraveradi. Shuning uchun ham hammasi semirib ketgan…»
O‘zbek esa hech qachon halol mehnatdan qochmagan. O‘zbek uchun o‘zi ishlab topgan bir burda non o‘zganing to‘kin ziyofatidan afzal. U faqatgina mehnat ortidan keluvchi boylikni qadrlaydi, qora ter evaziga barpo bo‘lgan turmushni chiroyli deb biladi.
Qadim zamonda bir kambag‘al deh­qon o‘tgan ekan. Uning hovlisida bir tup toki bor ekan, shu tokdan olgan hosilni sotib qishin-yozin tirikchilik qilar ekan. Bir kun dehqon betob bo‘lib yotib qolibdi. Shunda u yolg‘iz o‘g‘lini yoniga chaqirib bunday debdi:
— O‘g‘lim, mening kunim bitganga o‘xshaydi. Senga aytadigan bir gapim bor. Shuni qulog‘ingga isirg‘a qilib taqib ol. Gapim shuki, toklarimizning orasiga ikki xum tilla ko‘milgan. Shu tillani yilda ikki marotaba — bahor ham kuzda kovlab olib, tirikchiligingga ishlat. Zora shu bilan boyib ketsang.
Otasi shu gaplarni aytibdi-da, olamdan o‘tibdi. Bu payt qish ekan, bola bahorni orziqib kutibdi. Olamni gullolaga o‘rab bahor ham kelibdi. Yigit ketmonni qo‘liga olib, toklarning tagini belbog‘ bo‘yi qilib kovlab chiqibdi. Biroq oltin topilmabdi. Shu orada toklar kurtak chiqarib yaproq yoza boshlabdi. Yigit tilla qidirishni vaqtincha to‘xtatib, tok bilan ovora bo‘lib qolibdi. Shu yili tok chunonam hosil beribdiki, yigit uni pullab tamom qila olmabdi. Kelasi yil ko‘klamda ham yigit oltin qidirib bog‘ning tit-pitini chiqarib yuboribdi. Yana oltin topilmabdi.
Biroq bu yil tok o‘tgan yildagidan ham ko‘p hosil beribdi. Yigit uni pullab juda ham boyib ketibdi. Lekin hamon yigitning xayoli otasi aytgan oltinda ekan. U shu to‘g‘rida xayol surib o‘tirgan ekan, otasining qadrdon oshnasi kelib qolibdi. Yigit unga voqeani aytgan ekan, chol xoxolab kulibdi-da, keyin:
— Bolam, otang aytgan oltinlarni olibsan-ku, — debdi.
— Otaxon, bog‘dan bir misqol ham oltin topganim yo‘q, — debdi yigit.
— Nega yolg‘on gapirasan? Bo‘lma­sa, bu boyliklarni qayerdan orttirding? — debdi chol.
— Mehnat qilib topdim.
— Sen mehnatni mo‘l hosil olish uchun­ emas, oltinni topish uchun qil­ding. Otang rahmatli ko‘p aqlli odam edi. U senga mehnatdan unadigan ol­tinlarni aytgan, — debdi chol.
Xalqimiz dangasalik, mehnatni sevmaslikni kambag‘allikka olib boruv­chi yo‘l deb ta‘lim beradi. Barcha yomon fazilatlar dangasalik, bekorchilik orqasidan kelib chiqishini uqtiradi.
Bir qashshoq donishmand cholning oldiga kelib:
— Ota, yeyishga nonim, kiyishga kiyimim yo‘q, juda qiynaldim, nima qili­shimni bilmay qoldim. Endi qayerga borib dod desam ekan? — debdi. Chol:
— Sen kambag‘almisan? — desa, u:
— Ha, bola-chaqalarim va o‘zim ochman, kiyim-kechagimiz yo‘q, — deb nihoyatda zorlanibdi. Chol:
— Xo‘p, bo‘lmasa menga o‘ng qo‘lingni sot, necha pul beray? — desa, haligi yigit:
— Yo‘q, o‘ng qo‘lim o‘zimga kerak, sotmayman, — debdi. Sh ... Читать дальше »

Odamiylik ko‘rki yoxud salomlashish xususida

Atrofdagi kishilarga mutlaqo e’tibor bermay, o‘zlarining bachkana qiliqlaridan uyalmay bir-birini cho‘lp-cho‘lp o‘payotgan kishilarni ko‘p ko‘rganmiz. Qiziq, xalqimizning urf-odatlarida bunday salomlashish tarzi avvaldan bormidi yoki madaniy saviyasi kundan-kunga "ortib" borayotgan ayrim zamondoshlarimizning o‘zlari bu odatni "kashf" etishdimi?
Bu savollar kishini o‘ylashga majbur etadi. Ayni masalada mulohaza yuritgan sayin salomlashish bilan bog‘liq noxush harakatlar birin-ketin bo‘y ko‘rsata boshlaydi. Buni qarangki, salomlashish faqat o‘pishishdan iborat emas ekan...
Salomlashish dunyodagi deyarli barcha xalqlarga xos odat, salomlashmaydigan xalq yo‘q hisobi. Salom turli tillarda turlicha talaffuz qilinadi. Masalan, musulmon ahli uchun "assalomu alaykum" (sizga tinchlik tilayman) iborasi salomlashish ifodasi hisoblansa, hindlarda "namaste" (bosh omon bo‘lsa, hamisha birgamiz), xitoyliklarda "chifan-lya-ma" (sen bugun ovqatlandingmi?), fransuzlarda "bonjur" (xayrli kun tilayman), inglizlarda "gud moning" (xayrli kun tilayman), ruslarda "zdrastvuy" (salomatlik tilayman), italyanlarda "Chao" (yaxshimisiz), deya salomlashiladi.
Agar e’tibor bergan bo‘lsangiz, ushbu salomlashuvlarning barchasi mazmunan hîl so‘rashish, yaxshi tilak tilashni anglatadi. Demak-ki, salomlashish ezgu odatlar sirasidandir. Salomlashishning so‘z orqali ifodalanmaydigan usullari ham uchraydi. Masalan, ba’zi bir xalqlarda imo-ishoralar orqali ham salom beriladi. Xususan, afg‘onlarning o‘ng qo‘lini peshonasiga tekizib, ta’zim qilishini, ayrim ovro‘paliklarning bosh kiyimini yechib, qayta kiyishini, tibetliklarning bir-biriga tilini chiqarib tirjayib qo‘yishi-yu bosh irg‘ab qo‘yishlarini misol tariqasida keltirish mumkin.
Salomlashish faqat hol-ahvol so‘rashishni emas, balki kishilarning psixologiyasini ham aks ettiradi. E’tibor berganmisiz, kimdir qo‘l uchida, yana kimdir qo‘sh-qo‘llab, boshqasi esa qo‘lni qoringa qo‘yib salomlashadi. Bunday ko‘rishishlarning yana ko‘plab "yo‘l-yo‘riq"larini keltirib o‘tish mumkin. Albatta, qo‘l uchida ko‘rishgan kishining o’ziga bino qo‘yganini payqash qiyin emas, zero, uning bu harakati ko‘rishayotgan birodarini o‘zicha mensimayotganini bildirsa, qo‘sh-qo‘llab ko‘rishayotgan odamning xatti-harakatlaridan so‘rashayotgan kishini qattiq hurmat qilishini anglab olamiz.
Endi salomlashishda talaffuzning o‘rni haqida mulohaza qilib ko‘raylik.

... Читать дальше »

Musulmon kishining vaqt oldidagi vazifalari

Мусулмон кишининг вақт олдидаги вазифалари

Вақтни тежашга ёрдам берувчи сабаблар:

1. Ўзига ўзи ҳисоб бериш. Бу самарали услуб солиҳлар одати, тақводор зотлар йўлидир. Азиз биродар, ўзингизни ўзингиз ҳисоб-китоб қилинг. Кунни қаерда, нима ишлар билан ўтказдингиз? Шу куни сизнинг яхшилигингиз ортдими ёки ёмонлигингиз? Шу бир кунингизнинг жавобини бера оласизми?

2. Нафсни фаолиятга ўргатиш. Кимки ўзини олий ишларни қилишга ва бекорчи ишлардан узоқлашишга ўргатса, вақтини ғанимат билган бўлади. Чунки фаол инсон бекорчи ишлар билан қаноатланмайди. Кишининг ҳиммати қанча баланд бўлса, қиладиган амаллари ҳам шунча улуғ бўлади.

3. Вақтларини муҳофаза қиладиган кишилар билан суҳбатда бўлиш. Албатта, солиҳ зотлар билан суҳбат қилиш вақтни ғанимат билишга ўргатади. Ўтганлардан бир гап бор: “Агар бир қавмнинг орасида бўлсанг, яхшиларга ёндошгин. Ёмонлардан йироқ юр. Акс ҳолда, улар билан бирга ҳалок бўласан. Сен кишидан ўзи ҳақида эмас, балки унинг ҳамсуҳбати ҳақида сўрагин. Чунки ҳар ким ўз яқинига эргашади”.

4. Салафлар ҳаётидан ибратланиш. Салафлар ҳаётини ўрганиш биз учун айниқса фойдали. Чунки улар вақтнинг қадрини жуда яхши билар эдилар. Улар умрнинг ҳар лаҳзасини ғанимат билиш ва уни Аллоҳга итоатда ўтказишда энг чиройли намунадирлар.

5. Вақтдан унумли фойдаланишда турлича йўл тутиш. Инсон бир иш ҳадеб такрорланаверса, зерикиб қолади. Демак, турли амаллар билан оз-оздан шуғулланиб туриш вақтдан имкон қадар кўпроқ фойдаланишда ёрдам беради.

«Ҳидоят» журнали 2003 йил 6-сонидан олинди.

Musulmon kishining vaqt oldidagi vazifalari

Vaqtni tejashga yordam beruvchi sabablar:

1. O‘ziga o‘zi hisob berish. Bu samarali uslub solihlar odati, taqvodor zotlar yo‘lidir. Aziz birodar, o‘zingizni o‘zingiz hisob-kitob qiling. Kunni qaerda, nima ishlar bilan o‘tkazdingiz? Shu kuni sizning yaxshiligingiz ortdimi yoki yomonligingiz? Shu bir kuningizning javobini bera olasizmi?

2. Nafsni faoliyatga o‘rgatish. Kimki o‘zini oliy ishlarni qilishga va bekorchi ishlardan uzoqlashishga o‘rgatsa, vaqtini g‘animat bilgan bo‘ladi. Chunki faol inson bekorchi ishlar bilan qanoatlanmaydi. Kishining himmati qancha baland bo‘lsa, qiladigan amallari ham shuncha ulug‘ bo‘ladi.

3. Vaqtlarini muhofaza qiladigan kishilar bilan suhbatda bo‘lish. Albatta, solih zotlar bilan suhbat qilish vaqtni g‘animat bilishga o‘rgatadi. O‘tganlardan bir gap bor: “Agar bir qavmning orasida bo‘lsang, yaxshilarga yondoshgin. Yomonlardan yiroq yur. Aks holda, ular bilan birga halok bo‘lasan. Sen kishidan o‘zi haqida emas, balki uning hamsuhbati haqida so‘ragin. Chunki har kim o‘z yaqiniga ergashadi”.

4. Salaflar hayotidan ibratlanish. Salaflar hayotini o‘rganish biz uchun ayniqsa foydali. Chunki ular vaqtning qadrini juda yaxshi bilar edilar. Ular umrning har lahzasini g‘animat bilish va uni Allohga itoatda o‘tkazishda eng chiroyli namunadirlar.

5. Vaqtdan unumli foydalanishda turlicha yo‘l tutish. Inson bir ish hadeb takrorlanaversa, zerikib qoladi. Demak, turli amallar bilan oz-ozdan shug‘ullanib turish vaqtdan imkon qadar ko‘proq foydalanishda yordam beradi.

«Hidoyat» jurnali 2003 yil 6-sonidan olindi.

Sirojiddin Sayyid Kitob oling

КИТОБ ОЛИНГ

Отчопардан кимхоб олинг,
Не бўлса — беҳисоб олинг,
Аммо қайтар чоғингизда
Биттагина китоб олинг.

Ўрикзордан кошин олинг,
Сирғалидан мошин олинг,
Жаҳолатнинг бошин олинг,
Биттагина китоб олинг.

Юз минг турлик шароб — сизга,
Палов — сизга, кабоб — сизга,
Оҳ чекурман қараб сизга,
Биттагина китоб олинг!

Сиз улуғсиз қорин билан,
Қази-қарта, норин билан,
... Читать дальше »

Mahmudxon Maxdum  Salom odobi

САЛОМ ОДОБИ

Буюк бир хикмат бор калом(1) ичида,
Ундан ҳам зўрроғи салом ичида.

Салом билан диллар дилга боғланар,
Салом билан тиллар тилга боғланар.

Ўзаро дўстликнинг асоси салом,
Одамлик белгисин расоси салом.

Саломда бор ҳикмат оламда йўқдир,
Васфига мос қувват қаламда йўқдир.

Салом десанг диллар эриб кетади,
Муҳаббатни сенга бериб кетади.

Аллоҳнинг чиройли исмидир «Салом»,
Муроду мақсаднинг жисмидир салом.

Салом десанг диллар завққа тўлади,
Салом десан ... Читать дальше »

Mahmudxon Maxdum Kitob

КИТОБ

Китобга юз қўйсанг, ақл беради,
Ибратли ҳикмату нақл беради.

Кўплар китоб ўқиб, доно бўлдилар,
Қалбу онги тўла маъно бўлдилар.

Китобда салафлар ақли мавжуддир,
Илмлар хақида нақли мавжуддир.

Улуғ нур таъсири офтобда мавжуд,
Кўҳна тарих сири китобда мавжуд.

Китобким, тарихни баён қилади,
Яширин сирларни аён қилади.

Нурга ташна бўлсанг, офтобга юзлан,
Дурга ташна бўлсанг, китобга юзлан.

Китобким, тилларда номи китобдир,
Аслида эл учун нурли офтобдир.
... Читать дальше »

Mahmudxon Maxdum. Kiyinish odobi

КИЙИНИШ ОДОБИ

Дид билан кийинган бойдек кўринар,
Юлдуз бўлса ҳамки ойдек кўринар.

Кийса киши баданига мос,
Кўринади улуғларга хос.

Танда либос одамни очар,
Дидсиз бўлса, одамлар қочар.

Янги кийма, тоза либос кий,
Ҳайвон бўлма, одамга хос кий.

Эр олдида ҳар қандай аёл,
Минг ясанса мумкин-у ҳалол.

Оро бериб, аёл ўзига,
Ташланмасин ётлар кўзига.

Аёл киши кийса агар тор,
... Читать дальше »

Mahmudxon Maxdum. Mazhab haqida

МАЗҲАБ ҲАҚИДА
 
Мазҳабимиз Имоми Аъзам,
Барча йўлдан эрур муъаззам.
 
Мазҳабингни унутма асло,
Ўзга йўлни пеш тутма асло.
 
Мазҳабидан кечган ҳар инсон,
Туғри йўлдан озади осон.
 
Ҳар ким тутса мазҳаб йўлини,
Банд қилмайди хато қўлини.
 
Мазҳабидан қайтса ҳар инсон,
Бағри бўлар оқибатда қон.
 
Ҳар кимсада мазҳаб бузилар,
... Читать дальше »

Xoja Abdulxoliq G‘ijduvoniy o‘gitlari

Хожа Абдулхолиқ Ғиждувоний ҳозирги замонда дунё жамоатчилиги томонидан энг илғор демократик тамойилларга амал қилувчи, илоҳиёт ва дунёвийликни инсонпарвар нуқталарда туташтирган, жаҳонда энг кўп мухлисга эга бўлган Хожагон-нақшбандия тариқати асосчисидир.
Мутафаккирнинг Ғиждувон шаҳри туб аҳолиси тилида фаол қўлланадиган номи — Хожайи жаҳон. Халойиқ ушбу табаррук номда ажиб ҳикмат кўради. Ғиждувон шаҳрининг обод ва фаровон маконлигидан, бозорларнинг тўкин-сочин ва арзонлигидан баҳраманд туб аҳоли, қўшни-қариндошлар, олисдан келган меҳмонлар — бари ушбу шаҳардаги файзу футуҳ, хайру баракани пири бузруквор — Хожайи жаҳон номи билан боғлаб гапирадилар. Хўш, қайси жаҳоншумул хизмати туфайли бу зоти бобаракот она-шаҳри Ғиждувон шуҳратининг жаҳоний мавқега кўтарилишига, Ватани назаркарда масканга айланишига сабаб бўлди?
Аввало, Хожа Абдулхолиқ Ғиждувоний машғул бўлган илм ва тафаккурнинг жаҳоншумул аҳамияти унинг илоҳий моҳиятида, бу порлоқ шахсиятни Оллоҳ ёрлақаганлигида. У Хожайи Хизр сийлови билан Ҳақ аҳлининг сарвари мақомига кўтарилди. 
Алишер Навоий “Насойим ул-муҳаббат мин шамойим ул-футувват” асарида шундай нақл келтирадики: “Агар ер юзида Хожа Абдулхолиқ фарзандларидин бири бўлса эрди, Мансур ҳаргиз дор остига бормағай эрди”. Бу нақлда қандай ҳикмат бор? Ғиждувоний таълимотида машҳур Мансур Ҳалложни ўлимдан сақлаб қолиши, тасаввуф дунёқараши билан мутаассиб ақидапарастликни муросага келтириши мумкин бўлган қандай ҳурфикр ва ҳаётбахш ғоялар бор эди?
“Қиссайи Машраб”да шундай маълумот бор: “Маънийи Офоқ улдурки, “Қутбул Олам” деган бўлур. Дунёда икки Офоқ ўтубдурлар: бирлари Хожа Абдулхолиқ Ғиждувоний, яна бирлари ҳазрати Офоқ хўжамдурлар”. Бу нақлда қандай сир бор? Хожайи жаҳон қандай умумбашарий ғоялар билан “Офоқ”, яъни “Қутб ул Олам” унвонига сазовор бўлганлар? Бундан ташқари, мазкур нақлнинг қаландарийликка оид манбада келиши ҳам қизиқ. Демак, Ғиждувоний ғоялари фақат хос тариқат аъзоларигагина эмас, балки қаландарлик сулуки талабларига ҳам мос келаркан-да.
Тафаккур дунёсида “ҳужжатул-ислом” деган унвон ҳам борки, у жаҳонда атиги икки мутафаккирга нисбатангина қўлланган. Бири — Имом Ғаззолий, иккинчиси — Хожа Абдулхолиқ Ғиждувоний. Алишер Навоий “Насойим ул-муҳаббат мин шамойим ул-футувват” асарида Ғиждувонийга нисбатан “аларнинг равиши тариқатда ҳужжатдур” дейди. Хўш, тариқат пири Ғиждувонийнинг равиши, яъни йўли, феъл-атвори, табиат-тийнати, ғоявий тизимининг тариқатда ҳужжат бўлишга сазовор қандай хосиятлари мавжуд?
Аввало, тариқат ва зикрнинг моҳиятини мухтасар изоҳлаш зарур. Маълумки, исломий тасаввуфий таълимот нуқтаи назаридан инсоннинг маънавий-руҳий комилликка эришиши шариат, тариқат ва ҳақиқат босқичларидан иборат. Ислом ёки художўйлик йўлига кирган солик, яъни йўловчи, изловчи мана шу босқичларни босиб ўтиши зарур. Бу босқичлар бир-бирини тақозо этади.
Шариатсиз тариқатга кириб бўлмайди, тариқатсиз ҳақиқатга эришилмайди. Тариқат — шариат қонун-қоидаларини бажариш ва Оллоҳ таоло муҳаббатига муяссар бўлиш йўли. Шариат — назария, тариқат амалиётдир. Ҳақиқат — мақсад, тариқат — услуб, фаолият шаклидир. Тасаввуф таълимоти тадқиқотчилари таърифларича: “шариат ёнғоқнинг пўчоғи бўлса, тариқат пўчоқ ичидаги пўстлоқдир, ҳақиқат эса пўстлоқ ичидаги мағиз”; “шариат — ер, тариқат мазкур ерда унган дарахт, ҳақиқат эса шу дарахтнинг меваси”; “тариқат — фано, яъни ўздан кечиш, ҳақиқат — бақо, яъни ботил (бузилган, беҳуда) ишлардан кечиш, ҳақ ишларга боғланмоқ”; “шариат — қонун, тариқат — йўл”, “қонун вужуд ва қалбни тарбиялайди, “йўл” кўнгилни поклаб, руҳни нурлантиради”.
Ғиждувоний тариқатининг оламшумул, умумбашарий моҳият касб этишида бу тариқатнинг зикр услуби катта аҳамиятга эга. Аёнки, Ғиждувоний тариқатининг услуби — хуфя зикр, кўнгил зикридан иборат бўлган. Хўш, зикрнинг моҳияти нимаю кўнгил зикрининг хосияти қандай? Зикрни тасаввуф аҳли мақомлар сайри жараёнида фикрий-руҳий қувватни, тафаккур малакасини шакллантиришнинг энг яхши йўли деб билганлар. Зикрнинг моҳияти Тангри таолонинг номини ёд этишдир. Тасаввуфдаги бу ҳол Қуръоннинг “Мени ёд эти ... Читать дальше »

To‘rt ariqning sharbati nadur?

Biz Qul Xo‘ja Ahmad hikmatlari mohiyatidan xabardormiz, deya olamizmi? O‘qilishidan sodda, tushunarliday ko‘ringan bu hikmatlar aslida “ma’niyi Qur’on” (shayxning o‘z e’tirofi) ekanligini bilamizmi? Mana ulug‘ pirimiz hikmatlaridan biri:

Tavba qilib, 
Haqqa yong‘on oshiqlarga
Jannat ichra to‘rt
ariqda sharbati bor.
Tavba qilmay, 
Haqdin yong‘on g‘ofillarga 
Do‘zax ichra achchiq azob, 
hasrati bor.

E’tibor bergan bo‘lsangiz, hikmatning birinchi baytida “Jannat ichra to‘rt ariqda sharbat” to‘g‘risida so‘z bormoqda. Bu misrani o‘qigan zamonamiz o‘quvchisida shunday savol tug‘ilishi mumkin: bu haqiqatmi yoki shoirona fantaziya? Bu qanday ariqlar bo‘ldi? Ulardan oqadigan sharbatlar-chi? Masalani oydinlashtirish uchun hazrat Yassaviy hikmatlarining asl manbai — Qur’oni karimga murojaat etish zarurati seziladi. Shundagina bandalik tufayli sodir etgan gunohlariga tavba qilgan Haq oshiqlariga — taqvo egalariga va’da qilingan “to‘rt ariqdagi sharbat” haqiqatan ham mavjud ekanligiga iymon keltirish, “Turkiston mulkining shayx ul-mashoyixi” (Navoiy ta’biri) hikmatlari ma’nosini anglash mumkin.
“Muhammad” surasining 15-oyati bunga dalil bo‘la oladi. Jumladan, mazkur oyat mazmuni Qur’oni karim izohli tarjimasida shunday bayon etilgan: “Taqvo egalari uchun va’da qilingan jannatning misoli-sifati budir: “Unda aynimagan suvdan bo‘lgan daryolar ham, ta’mi o‘zgarmagan sutdan bo‘lgan daryolar ham, ichguvchilar uchun lazzatli (ya’ni badta’m va aqldan ozdirguvchi bo‘lmagan) maydan bo‘lgan daryolar ham, musaffo asaldan bo‘lgan daryolar ham bordir”.
Demak, bu “to‘rt ariqdagi sharbat” chindan-da mavjud. Undan bahramand bo‘lish sharti esa: “tavba qilib, Haqqa yonmoq”. Imom G‘azzoliyning “Daqoyiq ul-axbor” asarida bu oyat mazmuniga aloqador bir voqea keltirilgan. Unda yozilishicha, payg‘ambar alayhissalom shunday rivoyat qilganlar: “Me’roj kechasi men arshi a’loga chiqdim. Hamma jannatlar zohir bo‘lib, ko‘zimga ko‘rindi. Jannatda to‘rt anhor ko‘rdimki, birida suv, birida sut, birida sharob va birida asal oqib turibdi. 
Shunda men Jabroil alayhissalomdan so‘radim: 
... Читать дальше »

Salaflar shuhratni yomon ko‘rishgan

Muhammad ibn Munkadir hikoya qiladi: "Rasulullohning (s.a.v.) masjidlarida mening ustunim bor edi. Kechalari uning oldida namoz o‘qirdim, keyin suyanib o‘tirardim. Bir yili Madina ahli yomg‘irsiz qoldi. Shunda ular Allohdan yomg‘ir so‘rab (dalaga) chiqishdi. Lekin yomg‘ir yog‘madi. O‘sha kechasi men Masjidi Nabaviyda (s.a.v.) oxirgi - xufton namozini o‘qib bo‘lib, ustunimga suyanib o‘tirgan edim. Bir payt egniga ko‘ylak kiygan, yana boshqa bir ko‘ylakni bo‘yniga tashlab olgan qop-qora odam kirib keldi. Mening ustunimning old tomoniga o‘tib ikki rakaat namoz o‘qidi-da, o‘tirdi. So‘ng dedi:

"Ey Rabbim, payg‘ambaring haramidagilar yomg‘ir so‘rashdi, lekin yomg‘ir bermading. Men Sendan o‘tinaman, ularni sug‘or".

Jinni bo‘lsa kerak, deb o‘yladim. Ammo u duodan qo‘lini qo‘ymasdan turib, osmonda momaqaldiroq ovozi eshitildi. Yomg‘ir kelayotgan edi. Uyga qaytmoqchi bo‘ldim.

Yomg‘ir ovozi eshitilgach, o‘sha odam Allohga hamdlar aytdi. Shunday aytdiki, umrimda unaqasini eshitmaganman. Keyin:

"Men kimmanki duoyimni ijobat qilding. Lekin men Senga hamd aytish bilan, qudrating bilan panoh so‘radim", dedi. So‘ngra namoz o‘qiy boshladi. Qiyomda uzoq turdi. Subh yaqinlashganini sezgach, sajda qildi va vitr o‘qidi. So‘ngra bomdodning ikki rakat sunnatini ado qildi. Keyin farziga jamoatga qo‘shildi. Men ham qo‘shildim.

Imom salom bergach, o‘rnidan turdi. Orqasidan men ham turdim. Masjidning eshigiga yetgach, kiyimini yopinib tashqariga chiqdi va yomg‘irga "sho‘ng‘idi".

Ortidan kiyimimni ko‘tarib chiqdim, tezda suv bo‘lib ketdim va uning qayoqqa ketganini bilmay qoldim.
Ikkinchi kechasi yana Rasulullohning (s.a.v.) masjidlarida xuftonni o‘qib bo‘lib, ustunga suyanib o‘tirgan edim, haligi kishi keldi. Namoz o‘qiy boshladi. Qiyomda uzoq turdi. Tong yaqinlashgach, sajda qildi. Keyin vitr o‘qidi. So‘ng bomdodning sunnatini ado qildi. Farzga iqomat aytilgach, jamoatga qo‘shildi, men ham qo‘shildim.
Imom salom bergach, masjiddan chiqdi. Orqasidan ergashdim. Ketaverdi, boraverdim. Oxiri qaysi hovliga kirganini aniqlab, so‘ng masjidga qaytdim. Quyosh sal ko‘tarilgach, namoz o‘qib, tashqari chiqdim va o‘sha hovliga bordim. U etikdo‘z ekan. Meni ko‘rib, tanidi va:

"Abu Abdulloh, xush kelibsiz. Xizmat bormi? Mahsi tikib beraymi?" deb so‘radi. "O‘tgan kecha yonimda o‘tirgan sen emasmiding?" dedim men. Uning yuzi o‘zgardi. G‘azabi keldi. "Bu bilan sizning nima ishingiz bor?" dedi. Darhol uning oldidan chiqdim.

Uchinchi kechada yana namozni o‘qib ustunga suyangancha uni kutdim. Lekin kelmadi. "Inna lillahi, nima qilib qo‘ydim?!" dedim. Quyosh chiqquncha masjidda o‘tirdim. Keyin chiqib o‘sha hovliga bordim. U turgan uyning eshigi ochiq, ichida hech narsa yo‘q edi. Hovlidagilar mendan: "Kecha oralaringdan nima gap o‘tdi?" deb so‘rashdi. "Unga nima bo‘ldi?" dedim. "Siz ketganiigizdan keyin kiyimini yoyib, te ... Читать дальше »

Hazrati Umar o‘pgan bosh 

Abu Rofe‘dan, roziyallohu anhu rivoyat qilinadi:
Hazrati Umar, roziyallohu anhu, rimliklar ustiga bir qo‘shin yubordi. Qo‘shinda ashoblardan Abdulloh ibn Huzofa ismli bir zot ham bor edi. Rimliklar uni asir olib, qirollari yoniga olib bordilar va:
— Bu odam Muhammadning, sollallohu alayhi va sallam, sahobalaridan ekan, — dedilar. Qirol Abdullohga:
— Hozir seni o‘zimga sherik qilib olsam, nasroniy bo‘lasanmi? — dedi.
— Meni o‘zingga sherik qilishgina emas, butun hukmdorlik va saltanatingni menga o‘tkazsang va bunga qo‘shimcha tarzda arablarga qarashli barcha yerlarni menga bersang ham, Muhammadning, sollallohu alayhi va sallam, dinidan aslo voz kechmayman, — dedi Abdulloh.
— Unday bo‘lsa, seni o‘ldiraman.
— O‘zing bilasan.
Bu savol-javobdan so‘ng qirol uni chor mixga osib, otishni buyurdi. Biroq otuvchilarga:
— O‘q otayotib, tekkizmang va har safar otishdan oldin unga nasroniylikni taklif qiling, — deya tayinladi.
Kamonchilar shunday qilishdi. Ammo Abdulloh nasroniylikni qabul qilmadi. Nihoyat qirolning amri bilan uni tushirdilar. So‘ng bir ulkan qozonga suv quyib, qaynatdilar.
Boshqa bir musulmon asirni keltirishib:
— Xristian bo‘lmasang, seni shu qaynoq suvga otamiz, — deyishda va qabul qilmagach, qaynoq qozonga tashlab yuborishdi.
Qirol endi qaynoq suvga Abdullohni tashlashni buyurdi. Buyruqni bajarishga kirishar ekan, Abdullo ... Читать дальше »

Onang sendan ayrilib qolsin, Talha!

Talha ibn Ubaydulloh kechqurun uyiga qaytayotgan edi. Mahallalardan birida eshik ochilib, ichkaridan novcha odam chiqib keldi. Uy Hazrati Umarniki emasligi kundek ravshan edi. Unday bo‘lsa, xalifa tunda bu uyda nima qilib yuribdi? Talha ko‘rmaganga olib, tez-tez yurib ketdi.
Uning fikru zikri o‘sha uyda bo‘ldi. Hatto ertalab o‘rnidan turganda ham o‘sha manzara ko‘z o‘ngidan ketmasdi. «Buning tagiga yetmasam bo‘lmaydi».
Shunday qilinsa, noma’kul xayoldan qutulgan bo‘lardi. Keyin ko‘chaga chiqib, to‘g‘ri o‘sha uy tomon yo‘l oldi. Yetib kelib, eshik qoqdi. Lekin hech kimsa ochmadi. Talha yana eshikni taqillatdi. Ichkaridan ayol kishining: «Kiraver», degan ovozi eshitildi. Ovoz nihoyatda titroq bo‘lib, kampir ekani ma’lum edi. Talha ichkariga kirib, bir burchakda o‘tirgan ko‘zi ojiz kampirga ko‘zi tushdi va shu zahoti bo‘shashdi:
— Assalomu alaykum, xolajon!
— Vaalaykum assalom, o‘g‘lim!
— Hech kimingiz yo‘qmi?
— Allohdan boshqa hech kimim yo‘q.
Oyoqlari shol kampirning yurishga ham imkoni yo‘q edi. Talha ichidan zil ketdi. Bu zil ketish bema’ni xayollarga berilganidan edi.
— Kecha bir kishi shu yerdan chiqib ketayotgan ekan...
— U Umar ibn Hattob edi. Alloh rozi bo‘lsin, anchadan beri kechalari kelib, uyimni supurib-sidiradi, yotog‘imni tozalaydi, yana boshqa ishlarimni ham qilib ketadi.
Javobdan Talhaning qalbi larzaga kelib, yig‘lab yubordi. Ayol bilan xo‘shlashib uydan chiqdi. «Onang sendan ayrilib qolsin, Talha! Umarning ayblarini qidirib nimaga erishding? Sen uyingda maza qilib dam olayotganingda, Umar qo‘lidagi aso bilan ko‘cha kezadi. Muhtojlarga yordam qo‘lini cho‘zib, to‘shakka mixlangan kasallarning ... Читать дальше »

Shukrona

Hazrati Umar oldlariga keltirilgan hech bir taomdan qusur qidirmasdilar. Ba’zan yeydigan narsalari qullar ham burun jiyitadigan taom bo‘lardi. Bundan xizmatkorlari Aslamning (yoki Yarfa) ham jahli chiqardi. Hazrati Umardek kahri qattiq inson loaqal bir marotaba qizishib: "Yo‘qoting buni dasturxondan! Yeydigan narsa keltiring", deyishlari kerak edi. Bir kuni Aslam: "Bugun amirul mo‘mininni gapirishga majbur kilaman", deb, o‘shanga yarasha ish qildi: kul bo‘laturib, o‘zi ham xushlamaydigan taom — qotgan non va nordon sut keltirib, Hazrati Umarning oldlariga qo‘ydi. Aslam hech bo‘lmasa: "Buni o‘zingga ilinsam yermiding?" degan gapni eshitishdan umidvor edi. Hech bo‘lmaganda shunday desinlar... Yo‘q, Hazrati Umar har doimgidek dasturxondagilarni indamay yedilar va Allohga hamdu sanolar aytdilar. O’sha paytda Hazrati Umarning aytgan gaplari Aslamning quloqlarida muhrlanib qoldi: "Oh naqadar yaxshi ne’mat! Bugun shuni ham topolmagan qancha odamlar bor!"
 

Qop ko‘targan xalifa

Bir tunda Hazrati Umar kuli Aslam bilan birgalikda Madinani aylangani chiqdi. Aylanib yurib, Harratu Voqim degan joyga keldi. Keyin Sirorga yetdi. U yerda olovni ko‘rib, Hazrati Umar:
— Aslam, menimcha bu olovni sovuq va qorong‘ulikdan qiynalgan odamlar yoqqan bo‘lsalar kerak. Yur, ularning oldiga boramiz,— dedi.
Arablar qorong‘u, sovuq kunlarda olov yoqib, itlarini chodir atrofiga bog‘lab qo‘yardi. Bundan maqsad, yonib turgan gulxanni va vovullayotgan itlarni ko‘rgan odam u yerni oson topadi.
Ikkovlon borib qarasalar, gulxan atrofida keksa ayol va bir necha bola o‘tirishgan ekan. Bolalar tinmay yig‘lar, kampir esa olov ustiga qo‘yilgan qozonni kovlar edi.
— Assalomu alaykum!
— Vaalaykum assalom!
— O’tirsam maylimi?
— Yaxshi niyatda bo‘lsang, kel, niyating yomon bo‘lsa, ketaver.
— Biz yaxshilikni o‘ylaydigan va uni yaxshi ko‘radigan odamlarmiz.
Hazrati Umar oldinga yana bir-ikki qadam tashladi. — Ahvollar qalay, xola?
— Qorong‘ulik va sovuqdan qiynalyapmiz.
— Bolalar nega yig‘lashyapti?
— Qorni och ularning. Ochlikdan qiynalishyapti. Ayol haq edi. Qorni ochgan bola yig‘laydi. Hazrati Umar qiziqib:
... Читать дальше »

Imom al-Buxoriy: hayot yo‘llari

Imom al-Buxoriyning ismi Muhammad, kunyasi Abu Abdulloh, laqabi ba‘zan imom al-muhaddisiyn (muhaddislarning imomi, peshvosi), ba‘zan amir ul-mu‘miniyn fil-hadis (hadis ilmining amiri, sultoni) va nasabi Muhammad ibn Ibrohiym ibn al-Mug‘iyra ibn Bardazbah ibn Bazazbehdir. So‘nggi ikki ismi ibn Bardazbeh ibn Bazazbeh)dan ko‘rinib turibdiki, imom al-Buxoriyning asl nasabi ajamlarga borib taqaladi. Bu fikr talay adabiyotlarda qayd qilingan bo‘lib, ko‘pchilik muhaddislarning ta‘kidlashlaricha, "Bardazbeh" so‘zi arabcha "zori‘" (ziroat, dehqonchilik bilan shug‘ullanuvchi kishi) ma‘nosini bildiradi. Mashhur olim imom as-Subkiy o‘zining "Tabaqot ash-shofi‘iyya al-kubro" ("Shofe‘iy ulug‘ tabaqalar") nomli yirik asarida Bardazbehning otasini Bazazbeh deb ko‘rsatgan.Imom al-Buxoriy haqida yozgan ko‘pchilik olimlar esa uning nasabini faqat Bardazbehga bog‘lab tugatganlar. Afsuski tarixchilar Bardazbeh, uning otasi Bazazbeh haqlarida deyarli hech qanaqa ma‘lumot keltirmaganlar. Ba‘zi olimlarning xabarlariga ko‘ra ular ikkovlarining kelib chiqishi ajamdan bo‘lib, ularning dinlariga e‘tiqod qilganlar. Imom al-Buxoriy otasining bobosi al-Mug‘iyra Buxoro hokimi Yaman al-Juafiydan islom dinini qabul qilgan bo‘lib, Buxoroni vatan tutib yashab qolgan. O‘sha paytdagi taomulga ko‘ra, agar biron kishi islom dinini kimdan qabul qilsa, o‘sha kishining qabilasiga mansub hisoblangan. Bu odat qabul qilingan dinga sodiqlikning belgisi bo‘lib, arabcha nisbat ul-vilo’ fil-islom (islom diniga sodiqlik nisbati) deb atalishi odat tusiga kirgan edi. Albatta al-Mug‘iyra ham o‘sha davrda ommaviy tus olgan ushbu urfdan holi bo‘lmaganligidan uning o‘zi ham, undan keyingi tug‘ilgan avlodlari ham, shu jumladan imom al- Buxoriy ham Ju‘afiy deb atala boshladilar. Imom al-Buxoriyning nasli-nasabi haqida tarixchilar keltirgan ma‘lumotlardan yana shuni qayd qilish kerakki, uning bobosi Bardazbehning ismini ba‘zilar aslida al-Ahnaf deb keltirganlar. Ahnaf deb odatda eng aqlli, dono kishilarganisbat berilgan, go‘yoki saxiy, qo‘li ochiq kishilar "Hotamtoy" deb aytilgani singari. Bundan ko‘rinib turibdiki, imom al-Buxoriyning bobosining haqiqiy ismi Bardazbeh bo‘lsa-da, u oqil, zukko inson bo‘lganligidan al-Ahnaf laqabi bilan ham atalgan. 

Imom al-Buxoriyning otasi Ismoil, uning kunyasi Abul-Hasan bo‘lib, o‘z davrining yetuk muhaddislaridan sanalib, imom Molikning shogird va ashoblaridan biri bo‘lib, tijorat ishlari bilan ham shug‘ullangan. Afsuski hozircha uning qalamiga mansub biror asar haqida aniq ma‘lumotga ega emasmiz. Biroq uni Hamad ibn Zayd, imom Molik, Abu Muoviya kabi o‘z davrining yirik muhaddislaridan hadislar rivoyat qilgani, Abdulloh ibn al-Muborakning suhbatida bo‘lib, undan ta‘lim olgani haqidagi xabarlar manbalarda keltiriladi. Uning shogirdlaridan iroqlik bir qancha olimlar Ahmad ibn Hafs, Nasr ibn Husayn va boshqalarni ko‘rsatish mumkin. Imom al-Buxoriy "at-Ta‘rix al-Kabir" ("Katta ta’rix") asarida otasining tarjimai holi haqida talay ma‘lumotlar keltiradi. Tarixchi al-Hofiz ibn Hibbon o‘zining "Kitob as-Siqqot" ("Buyuk insonlar haqida kitob") nomli asarida Ismoil ibn Ibrohim ya‘ni al-Buxoriyning otasi, Hamad ibn Zayd va Molikdan hadislar rivoyat qilgan, undan esa iroqlik olimar hadislar rivoyat qilganlar",-deb ta‘kidlaydi.

Manbalarda zikr qilinishicha, alloma Ismoil o‘ta taqvodor, xudojo‘y, halol bir inson bo‘lgan. Tarixchi Ahiyd ibn Hafasning yozganlari bu fikrimizga yorqin dalildir. "Abu Abdulloh ... Читать дальше »

AT-TERMIZIYNING «ASH-SHAMOIL AN-NABAVIYYA» ASARI

Abu Iso at-Termiziyning boshqa bir yirik asari «Ash-shamoil an-nabaviyya» («Payg‘ambarning alohida fazilatlari») deb ataladi. Bu asar ba’zi manbalarda «Ash-shamoil fi shamoil an-nabiy sallollohu alayhi vassallam», «Ash-shamoil al-Muhammadiya» nomlari bilan ham keltirilgan. Asar payg‘ambar alayhissalomning shaxsiy hayotlari, u zotning suvrat va siyratlari, ajoyib fazilat va odatlariga oid to‘rt yuzu sakkiz hadisi sharifni o‘ziga jamlagan qimmatli manbadir. Bu o‘rinda shuni ta’kidlash kerakki, ushbu mavzu ya∋ payg‘ambar alayhissalomning fazilatlari, odatlari haqidagi hadislarni to‘plash bilan juda ko‘p olimlar, muhaddislar shug‘ullanganlar va bu xildagi hadislar turli-tuman kitoblardan o‘rin olgan. Lekin at-Termiziy asarining boshqalardan afzalligi va farqi shundaki, muallif imkoni boricha payg‘ambar alayhissalom fazilatlariga doir barcha hadislarni muntazam ravishda to‘plab, mantiqan izchil bir holatda tartibga keltirgan va o‘ziga xos mustaqil, yaxlit kitob shaklida tasnif qilgan. «Ash-shamoil an-nabaviyya» azaldan islomshunos olimlar va tadqiqotchilarning diqqatini o‘ziga jalb qilib keladi. Arab tilida bitilgan ushbu asarga bir qancha sharxlar va hoshiyalar ham yozilgan. Ulardan Abdurauf al-Munoviy al-Misriyning (vafoti 1003 hijriy yili) «Sharh ush-shamoil», Ali ibn Sulton al-Haraviy al-Qoriyning (vafoti 1192 hijriy yili) «Jam’ ul-vasoil fi sharhi ash-Shamoil», Sulaymon ibn Umar ibn Mansur al-Jumalning «Al-Mavohib al-Muhammadiyya bisharh ash-shamoil at-Termiziyya» kabilarni keltirish mumkin. Bu asarning bir qo‘lyozmasi Qohiradagi al-Azhar kutubxonasida 144 hadis ilmi raqami ostida saqlanmoqda, Muhammad ibn Jasus al-Molikiyning (vafoti 1182 hijriy yili) «Al-Favoid al-jaliyla al-bahiyya ala «Ash-shamoil al-Muhammadiyya (bu asar 1927 yilda nashr qilingan) va nihoyat al-Azhar universitetining sobiq shayxi Ibrohim al-Bojuriyning (vafoti 1277 hijriy yili) «al-Mavohib al-Laduniyya ala ash-shamoil at-Termiziyya» kabi sharhlarini ko‘rsatish mumkin.

Kezi kelganda shuni ham ta’kidlash kerakki, asar tili oddiy va ravonligi, soddaligi bilan ham ajralib turadi. Muhim tarixiy manba sifatida «Ash-shamoil an-nabaviyya» fors va turk tillariga ham tarjima qilingan. 1248 hijriy yili Hisomiddin an-Naqshbandiy tomonidan turkiy tilga qilingan tarjimasi arab tilini bilmaydigan turkiy xalqlar uchun g‘oyatda foydali qo‘llanma bo‘lib xizmat qiladi. At-Termiziyning ushbu asariga sharh yozgan shayx ibrohim al-Bojuriy: «Imom at-Termiziyning «Ash-shamoil an-nabaviyya» kitoblari o‘z bobida yakkayu yagona asardir. Uning ovozasi Mag‘ribu Mashriqqa borib yetdi»[52], - deb ta’kidlaydi. Mashhur olim Ali ibn Sulton al-Haraviy al-Qoriy o‘zining yuqorida zikr qilingan «Jam’ al-vasoil fi sharh ash-Shamoil» nomli sharhida at-Termiziyning ushbu asari xususida shunday deb yozadi: «Rasululloh sallollohu alayhi vassallamning fazilatlari, axloqlari haqida tasnif etilgan musannafotlarning eng chiroyli va yaxshisi bu Imom at-Termiziyning payg‘ambar siyratlari haqidagi mukammal va muxtasar kitoblaridir. Bu kitobni mutolaa qilgan har kishi janob payg‘ambarni ko‘rganday va ul zotning har bobidagi mahosini shariflaridan bahramand bo‘lganga o‘xshaydi»[53]. Oldinroq eslatib o‘tganimizdek, asarning Saudiya Arabistonida istiqomat qilgan vatandoshimiz Sayyid Maxmud Taroziy tomonidan ona tilimizga qilingan muxtasar tarjimasi 1990 yili Imom at-Termiziyning 1200 yillik yubileyi munosabati bilan Toshkentda qaytadan nashr qilindiki, bu hol buyuk muhaddisning qimmatli asarini o‘rganishda katta ahamiyat kasb etishi shubhasizdir[54].

«Ash-shamoil an-nabaviyya»ning tuzilishi va tarkibi haqida gapiradigan bo‘lsak, bu muxtasar asar ellik olti bobga bo‘linib u «bobun joa fi xalqi Rasululloh sallollohu alayhi vassallam», ya∋ «Rasululloh sallollohu alayhi vassallamning jismi karimlari haqida rivoyat qilingan hadis shariflar bobi» dan tashkil topgan. Umuman olganda, mazmun-mohiyatiga ko‘ra asarni ikki asosiy qismga bo‘lish mumkin. Birinchi qismga mansub hadislar payg& ... Читать дальше »

Abu Iso at-Termiziy
 

Uning to‘liq ismi Muhammad ibn Iso ibn Savra ibn Muso ibn az-Zahhoq Abu Iso as-Sullamiy az-Zariyr al-Bug‘iy at-Termiziy bo‘lib, hijriy 209 (melodiy 824) yili Termiz yaqinidagi Bug‘ (hozirgi Surxondaryo viloyatining Sherobod tumani hududida joylashgan) qishlog‘ida o‘rta hol bir oilada tavallud topgan[1]. Markaziy Osiyolik mashhur tarixchi Abu Saad Abdulkarim as-Sam‘oniy (1113-1167) at-Termiziy Bug‘ qishlog‘ida vafot etganligi uchun al-Bug‘iy taxallusi bilan ham atalganini, olimning ko‘p yig‘laganidan umrining oxirlarida ko‘zi ojiz bo‘lib qolganligidan az-Zariyr (ko‘zi ojiz) taxallusini olganligini ham qayd qiladi[2].

Lekin el orasida at-Termiziy nomi bilan mashhur bo‘lishiga sabab uning butun hayoti va faoliyati (yoshligidan boshlab) Termiz shahri bilan chambarchas bog‘liq bo‘lganligidan, shuningdek, olim tug‘ilgan Bug‘ qishlog‘i Termiz shahriga yaqin bo‘lib, ma‘muriy-idoraviy jihatdan unga mansub qishloqlardan ekanligidan deb izohlash mumkin.

At-Termiziyning oilasi va ota-onasi haqida manbalarda aniq ma’lumotlar keltirilmagan. Tarixchilar uning «Bobom asli marvlik edi, u kishi Lays ibn Sayyor zamonida yashagan, so‘ng u yerdan Termizga ko‘chib kelgan»[3], - degan fikrini keltirish bilan chegaralanadilar. Shuningdek, at-Termiziyning ko‘zi ojizligi xususida ham yozma manbalarda turli-tuman ma’lumotlar keltirilgan. Ba’zi mualliflar uni tug‘ma ko‘zi ojiz bo‘lgan desa, ko‘pchilik mualliflar olimning keyinchalik, umrining oxirlarida ko‘zi ojiz bo‘lib qolganligini yozadilar.

At-Termiziy yoshligidan o‘ta tirishqoq, idrokli va zakovatli bo‘lganligi bois o‘z tengdoshlari ichida ajralib turgan. Ilmga o‘ta qiziqishi tufayli o‘sha davrning ko‘pgina ilmlarini, ayniqsa, hadis ilmini chuqur egallagan. Termiz, Samarqand, Marv va Markaziy Osiyoning boshqa yirik shaharlarida istiqomat qilgan mashhur ulamo va muhaddislar asarlarini qunt bilan o‘rgangan, qo‘shni Balx va Hayraton shaharlaridagi ilm ahllari bilan ilmiy aloqalar o‘rnatilishiga munosib hissa qo‘shgan olimlardan biridir. Yoshligidan ilm-fanga tashna at-Termiziy 850 yildan, ya∋ yigirma olti yoshidan boshlab uzoq yurtlarga, qator xorijiy mamlakatlar va shaharlarga safar qiladi. Jumladan, u Hijozda - Makka va Madina, Iroq, Xurosonning qator shaharlarida ko‘plab muhaddis, ulamolar bilan muloqotda bo‘lib, ulardan ta’lim oladi, qizg‘in ilmiy munozara va bahslarda ishtirok etadi. Tarixchi Shamsuddin az-Zahabiyning ta’kidlashicha[4], at-Termiziy Misr va Shomni shaxsan ziyorat qilmagan, shu boisdan ham bu mamlakatlar ulamolaridan bilvosita hadislar rivoyat qilgan. Uzoq yillar davom etgan safarlari chog‘ida at-Termiziy nafaqat hadis ilmidan, balki ilm al-qiroat, al-bayon, fiqh, tarix kabi fanning boshqa sohalari hamda ko‘plab ustozlardan saboq oladi.

Shu bilan bir qatorda at-Termiziy payg‘ambar alayhissalom hadislarini to‘plashga alohida e’tibor bilan qaraydi. Bu borada u har qanday qiyinchiliklarga bardosh beradi. U o‘zi o‘qigan yoki biror roviydan eshitgan hadisini alohida qog‘ozlarga qayd etib borar, ularning asli va isnodini izchillik bilan aniqlab to‘g‘riligiga to‘liq ishonch hosil qilsagina maxsus qog‘ozlarga qayd etardi. Hadislarning to‘g‘riligiga shubha bo‘lganda ularni alohida ajratib yozardi. Shu tariqa hadislar sahiyh (to‘g‘ri, ishonchli), hasan (yaxshi, ma’qul), zaiyf ( ... Читать дальше »

AL-HAKIM AT-TERMIZIY ASARLARI

Al-Hakim at-Termiziy qalamiga mansub asarlar haqida yozgan mualliflar uning asarlarining soni haqida turli raqamlarni keltirganlar. Ba’zilarining fikriga ko‘ra uning asarlarining soni to‘rt yuztaga yaqin bo‘lsa, yana boshqalar al-Hakim at-Termiziy saksonta yoinki qirqta asar yaratganligi haqida yozganlar. Jumladan, misrlik olim shayx Abdulfattoh Abdulloh Barakaning yozishicha, al-Hakim at-Termiziy to‘rt yuzdan ortiq asarlar yaratgan bo‘lib, ulardan oltmishga yaqini bizgacha yetib kelgan. Eng muhimi, al-Hakim at-Termiziyning bizgacha yetib kelgan asarlari uning ilmiy merosining muhim qismini tashkil qiladi. Mana shu asarlardan eng avvalo payg‘ambar alayhissalomning hadisalariga bag‘ishlangan «Navodir al-usul fi ma’rifat axbor Rasul» («Rasululloh xabarlarini bilishda nodir usullar») nomli asarini aytish kerak. Bu asar shuningdek «Salvat al-orifiyn va bo‘ston al-muvahhadiyn» («Oriflar ovunchog‘i va Ollohning yagonaligiga ishonuvchilar bo‘stoni») nomi bilan ham ataladi. Bu asar hijriy 1294 (melodiy 1876) yilda Qustantiyniyada chop etilib, o‘zi tanlab olgan 291 hadisdan iborat ushbu kitobda al-Hakim at-Termiziy o‘z mazhabiy qarashlarini mufassal holda sharhlagan. Mazkur asarning bir qo‘lyozma nusxasi O’zbekiston musulmonlar idorasining kutubxonasida saqlanadi. Yana bir qo‘lyozmasi Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutida saqlanadi (№ 10842). Allomaning keyingi yillarda nashr etilgan asarlaridan tasavvufga oid ikki asarini ko‘rsatish mumkin. Ulardan biri «Kitob haqiyqat al-odamiyya» («Insoniyat haqiqati to‘g‘risida kitob») va ikkinchisi «Adab un-nafs» («Nafs odobi») nomli asaridir. Al-Hakim at-Termiziy asarlarining aksar qismi qo‘lyozma holda jahonning yirik shaharlaridagi qo‘lyozmalar xazinalarida saqlanadi. Ularni bir qadar shartli ravishda besh guruhga (majmuaga) bo‘lish mumkin. Allomaning asarlari Parij, Qohira, Damashq, Iskandariya, Stambul va London kabi shaharlardagi qo‘lyozmalar jamg‘armalarida saqlanadi.

Parij Milliy kutubxonasida (arab bo‘limi, 5018 raqamida) al-Hakim at-Termiziyning quyidagi o‘n ikkita asarining qo‘lyozmalari saqlanadi:

1. «Kitob us-salot va maqosiduho» («Namoz va uning maqsadlari»).

2. «Kitob ul-hajj va asrorihi» («Haj va uning sirlari»).

3. «Kitob ul-ihtiyotot» («Ehtiyotkorlik yo‘llari»).

4. «Kitob ul-jumal al-lozim ma’rifatiho» («Bilish lozim bo‘lgan jumlalar»).

5. «Kitob ul-furuq va man’ ut-taroduf» («Farqlar va taroduf (ketma-ketlik)ni ma’n qilish»).

6. «Kitob Haqiyqat ul-odamiyya» («Insoniyat haqiqati to‘g‘risida kitob»).

7. «Kitob Urs ul-muvahaddiyn» («Yakka xudoga e’tiqod qilganlarning zavqi»).

8. «Kitob ul-a’zo van nafs va yusammo kazolika g‘avr ul-umur» («A’zolar va jon yoki ishlarning mohiyati haqida kitob»).

9. «Kitob Manozil al-ibod min al-ibodati» («Bandalarning bandachilikdagi manzillari yoxud Olloxga intiluvchilarning manzillari haqida kitob»).

... Читать дальше »

Al-Hakim at-Termiziy 

Uning to‘liq ismi Abu Abdulloh Muhammad ibn Ali ibn al-Hasan ibn Bashir al-Hakim at-Termiziy bo‘lib, tarjimai holiga oid ma’lumotlar o‘rta asr arab mualliflaridan Tojuddin as-Subkiy, al-Xatib al-Bag‘dodiy, Ibn Hajar al-Asqaloniy, as-Sullamiy va boshqalar asarlarida, shuningdek, uning o‘zining qalamiga mansub «Bad’u sha’ni Abu Abdulloh» («Abu Abdulloh ishining boshlanishi») nomli avtobiografik risolasida keltirilgan.

Uning mazkur shakldagi to‘liq ismi alloma tomonidan yozilgan «Navodir ul-usul fi ma’rifat axbor ar-rasul» («Rasululloh xabarlari haqidagi nodir usullar»), «Ilm ul-avliyo» («Valiylar (yoki avliyolar) ilmi»), «Xatm ul-avliyo» («Avliyolarning oxirgisi») va «Nazoir ul-Qur’on» («Qur’on ibratlari») kabi asarlarning nomlari yoinki muqaddima qismlarida ham aynan shu tarzda keltirilgan. Al-Hakim at-Termiziy tavallud topgan sana xususida ham yozilgan manbalar va adabiyotlarda turli yillar keltirilgan. Odatda, o‘rta asrlarga oid yozma manbalarda aksar hollarda muallifning faqat vafot etgan yili ko‘rsatilib, tavallud etgan sanasi keltirilmaydi. Jumladan, taniqli olim Hoji Xalifa o‘zining «Kashf uz-zunun» nomli mashhur asarining bir necha o‘rinlarida al-Hakim at-Termiziy vafotini hijriy 255 (melodiy 869) yil deb ko‘rsatgan. Shuningdek, allomaning Termiz shahri yaqinida joylashgan maqbarasi ustida o‘rnatilgan qabrtoshdagi bitiklarda ham uning hayoti haqida ba’zi ma’lumotlar keltirilib, vafot etgan sanasi hijriy 255 (melodiy 869) deb yozilgan. Boshqa ba’zi manbalarda ham uning mazkur sanada vafot etganligi qayd etiladi. Al-Hakim at-Termiziyning uzoq - 116 yoinki 120 yil umr ko‘rganligini e’tiborga olsak, alloma sakkizinchi asrning o‘rtalarida (taxminan 750-760 yillar oralig‘ida) tavallud topganligi ayon bo‘ladi. Ayni vaqtda ba’zi zamonaviy tadqiqotchilar uning tavalludi va vafoti haqida batamom boshqa sanalarni ko‘rsatganlar. Jumladan, al-Hakim at-Termiziyning hayoti va uning ta’limotini chuqur o‘rgangan misrlik taniqli olim Abdulfattoh Abdulloh Baraka al-Hakim at-Termiziyni hijriy 205 (melodiy 820) yilda Termiz shahrida tavallud topib, uzoq umr ko‘rib, hijriy 320 (melodiy 932) yilda 112 yoshida vafot etganligi haqida yozadi. Mana shularni xulosa qilib aytish mumkinki, bu yo‘nalishda kelajakda olib boriladigan chuqur ilmiy tadqiqotlar alloma al-Hakim at-Termiziy tavalludi va vafoti sanalarini aniqlash imkonini beradi, deb o‘ylaymiz. Uning maqbarasi Termiz shahrining yaqinida Amudaryo bo‘yida joylashgan.

Termiz shahri haqidagi qimmatli ma’lumotlarni arab geograflari al-Muqaddasiy (Ahsan ut-taqosim fi ma’rifat al-aqoliym), al-Istaxriy (al-Masolik val-mamolik), al-Balazuriy-Futuh ul-buldon va boshqa qator mualliflarning asarlarida uchratamiz. Mazkur manbalarda ta’kidlanishicha, al-Hakim at-Termiziy tug‘ilgan Termiz shahri ham IX asrda Movarounnahrning eng yirik va obod shaharlaridan biri sifatida mashhur bo‘lgan. Shaharda islomiy ilm va madaniyat yuksak darajada taraqqiy etgan. Ilm-fanning turli sohalari, jumladan, islomiy ilmlar bo‘yicha Termiz shahridan yetishib chiqqan ko‘plab allomalar at-Termiziy nisbasi bilan butun dunyoda mashhur bo‘lganlar. Jahoniy ehtiromga sazovor bo‘lgan termizlik buyuk siymolardan biri al-Hakim at-Termiziydir. Afsuski, al-Hakim at-Termiziyning bolalik va yoshlik yillari haqida manbalarda aniq ma’lumotlar uchratmadik. Uning ota-onasi haqidagi ba’zi xabarlardan ma’lum bo‘lishicha, uning otasi Ali ibn al-Hasan o‘z davrida hadis ilmining ko‘zga ko‘ringan olimlaridan biri sifatida mashhur bo‘lgan. Arab tarixchisi al-Xatib al-Bag‘dodiy o‘zining mashhur «Tarixi Bag‘dod» («Bag‘dod tarixi») nomli asarida yozishicha, u musulmon olamining eng yirik markazlaridan sanalgan Bag‘dod sh ... Читать дальше »

Hazrati Usmon mushafi qayerdan keltirilgan?

Ҳазрати Усмон ибн Аффон (розийаляоҳу анҳу) даврида кўчирилган Қуръони карим нусхаси (Мусҳафи Усмон)нинг юртимизга келиб қолиши ҳақида турли тахмин-фаразлар ва далиллар мавжуд. Атоқли олим шайх Исмоил Махдум Сотти Охунд Намангоний Тошкентдаги Усмон Мусҳафининг тарихи ” асарида Мусҳафнинг Мовароуннаҳрга келтирилиши хусусида бир неча мулоҳазаларини билдирганлар. Тарихчи олим Ҳамид Зиёевнинг эътиборингизга ҳавола этилаётган мақоласи бу мавзуга бир ойдинлик киритади, деган умиддамиз.

XIII асрда Волга бўйларида ташкил топган ва ривожланган қудратли Олтин Ўрда давлатининг мўғул ҳукмдорлари бирин-кетин Ислом динини қабул қилганлар. Улар вақт ўтиши билан турклашиб, динимизни ривожлантириб бордилар. Улардан биринчи бўлиб Беркахон (1257 — 1266) мусулмон бўлган эди. Ҳатто у Бухорода бўлиб, таниқли дин пешволари билан суҳбатлашган. Беркахон ҳукмдорлик қилган вақтдан бошлаб, динимиз равнақи айрим хорижий мамлакатлар диққатини жалб этди. Хусусан, Олтин Ўрда давлати ташкил топган минтақадан Мисрга бориб, ҳокимиятни қўлга олган қипчоқлар (мамлуклар) ўз она юртларида динимизнинг юксалишини зўр қизиқиш ва мамнуният билан қарши олдилар. Натижада Беркахон билан Миср подшоҳи Байбарс ўртасида элчилик ва дўстлик алоқалари шаклланди. Мамлуклар асл ватанларини қўмсаб, унинг равнақи учун имкони борича ёрдам бериш мақсадида Олтин Ўрда билан яқин алоқалар ўрнатишган. Байбарснинг элчи орқали Беркахонга юборган совғалари ҳам шундан далолат беради. Булар қуйидагилар эди: «Халифа Усмон (розийаллоҳу анҳу) кўрсатмасига кўра жамланган муқаддас Қуръон, ранг-баранг ёстиқлар, масжид гиламлари, Венеция матолари ва Ливан либослари, теридан ишланган илгичли ва хом теридан ишланган гиламлар, нақшли калжур қиличлари, олтин суви берилган гурзилар, франк дубулғалари, катта шамдонлар, Хоразм эгарлари, жойнамозлар, юганчалар — буларнинг ҳаммасига олтин ва кумушдан нақш чекилган, ҳалқали ёйлар, тош ёйлар, нефт солиб отиладиган ёйлар, қамиш ва ёғоч найзалар; сандиқларга солинган ёй ўқлари, қозонлар, олтин ва кумуш занжирли чироқлар, қоратанли малайлар ва оқсоч ошпазлар, учқур араб отлари ва Нубия туялари, тезюрар уй ҳайвонлари, маймунлар, тўтиқушлар ва бошқа турли буюмлар бор эди. Шунингдек, узунбўйин (жирафа), Миср эшаклари, Хитой кўзалари, Искандария кийимлари ҳам совғага қўшиб юборилган».

Кўриниб турибдики, Миср подшоҳи, қандай бўлмасин, Беркахонни ўзига жалб этиш учун ниҳоятда қимматли, нодир нарсаларни юборган. Ҳатто Қуръони каримнинг асл нусхасини ҳам аямаган. Мана, ўша вақтдан буён кўп асрлар ўтди, лекин унинг қаердалиги ҳақида ҳеч гап йўқ. Менинг фикримча, Амир Темур Тўхтамишни мағлубиятга учратиб, пойтахтни эгаллаганидан кейин, ўша Қуръонни қўлга киритиб, Самарқандга олиб келган. Бунга далолат шундан иборатки, Соҳибқирон Қуръони каримни Мисрдан ҳам, Туркиядан ҳам олмаган. Шу боисдан ҳам Қуръон бу ерларда (яъни, Миср ва Туркияда. — Таҳр.) ҳамон сақланмоқда.

Ҳозирда унинг олти нусхасидан бештаси мавжуд, биттаси эса Мадинада масжидга ўт тушганида куйган экан. Мусҳафлар сонига қараб ҳисобланса ҳам Амир Темур уни Олтин Ўрдадан олгани маълум бўлади. Зеро, унинг иккитаси Мадина ва Маккада, иккитаси Миср ва Туркияда. Бешинчиси бизнинг юртимизда сақланмоқда. Шубҳасиз, Ҳазрати Усмон Мусҳафи тарихини ўрганиш шу билан узил-кесил ҳал этилди, дейиш қийин. У ўз тадқиқотчиларини ҳамон кутм ... Читать дальше »